Kako je nastala pesma Đurđevdan: Priča o poreklu i tragediji

Pesma Đurđevdan, koju je proslavilo Bijelo Dugme, nosi slojevitu istoriju koja spaja romsku tradiciju, tragične događaje iz Drugog svetskog rata i umetničku obradu Gorana Bregovića. Postoje dve glavne verzije njenog nastanka, a jedna od njih uključuje priču o zarobljenicima koji su je pevali u vozu za Jasenovac.

Romsko poreklo i Ederlezi

Đurđevdan ima korene u romskoj narodnoj pesmi Ederlezi, koja slavi proleće i povezana je s praznikom Svetog Đorđa (6. maja po julijanskom kalendaru). Ederlezi je tradicionalna romska pesma, često smatrana neformalnom himnom Roma, a njena melodija inspirisala je verziju koju poznajemo. Ova pesma, stara možda i više od dva veka, pevala se u romskim zajednicama na Balkanu, a njeni motivi ljubavi i proleća prisutni su u stihovima Đurđevdana.

Priča o vozu smrti

Jedna od verzija, koju je ispričao istoričar Žarko Vidović, tvrdi da su stihovi Đurđevdana nastali 6. maja 1942. u Sarajevu, tokom tragičnog transporta zarobljenika u logor Jasenovac. Prema Vidoviću, koji je preživeo zatočeništvo, Srbi, Romi i drugi zarobljenici, uključujući Muslimane koji su podržavali Srbe, nagurani su u stočne vagone bez hrane, vode i vazduha. U tim užasnim uslovima, jedan zarobljenik, navodno član sarajevskog pevačkog društva „Sloga“, iz prkosa i bola zapevao je: „Proljeće na moje rame slijeće, đurđevak zeleni, svima osim meni...“. Ova pesma, prema svedočenju, odjekivala je vagonima dok su ustaše, razjarene, zatvarale otvore, ostavljajući ljude bez vazduha. Od oko 3.000 zarobljenika, samo 2.000 je stiglo do Jasenovca, dok su ostali umrli usput od gladi i iscrpljenosti.

Međutim, ova verzija ima svoje kritičare. Neki tvrde da je Ederlezi mnogo starija pesma, možda čak iz Litvanije, i da nije nastala 1942, već je samo adaptirana u tim okolnostima.

Bregovićeva obrada

Goran Bregović, vođa Bijelog Dugmeta, obradio je pesmu za film Emira Kusturice Dom za vešanje (1988), a zatim je uvrstio na album Ćiribiribela (1988). Bregović tvrdi da je pesma inspirisana romskom melodijom Ederlezi i da je napisao nove stihove, delimično kao omaž Đorđu Balaševiću i njegovoj pesmi „Priča o Vasi Ladačkom“. Ova verzija, s rokerskim prizvukom i emotivnim stihovima, postala je planetarni hit, ali Bregović negira da je pesma direktno povezana s Jasenovcem, ističući njen ljubavni i prolećni karakter.

Kontroverze i značaj

Dok priča o vozu smrti dodaje pesmi tragičnu dimenziju, nema konačnih dokaza da su stihovi nastali upravo tada. Moguće je da su zarobljenici pevali postojeću romsku melodiju, prilagođavajući je trenutku. Bez obzira na to, Đurđevdan ostaje simbol otpora, ljubavi i proleća. Za Rome, pesma odražava njihovu kulturu i praznik, dok za Srbe nosi i sećanje na patnju. Danas je to himna proslava, ali i podsetnik na bolnu istoriju.